Na Mazowszu pierwsze grupy ludzkie pojawiły się u schyłku paleolitu - ok. 10 tysięcy lat przed Chrystusem. Pokryty wówczas tundrą obszar Niżu Polskiego zamieszkiwali łowcy reniferów, którzy wędrowali za stadami zwierząt. Myśliwi posługiwali się harpunami z poroża renifera oraz ostrzami krzemiennymi. Ponadto z krzemienia wytwarzali różnorodne groty strzał oraz wyspecjalizowane narzędzia do obróbki skór i mięsa, głównie tzw. rylce i drapacze. Ślady po bytności paleolitycznych myśliwych znajdowane są na licznych w naszym regionie piaszczystych wydmach będących miejscami ich czasowych obozowisk. Krzemienne ostrza liściakowate i trzoneczkowate kultury świderskiej ze schyłkowego paleolitu znaleziono między innymi w rejonie Krubina i Nieporętu.
W okresie mezolitu na znacznej części dzisiejszej Polski rozwinęła się kultura komornicka (nazwa pochodzi od eponimicznego stanowiska tej kultury w Komornicy, gm. Wieliszew) zwana czasami cyklem narwiańskim. Należała ona do kręgu kultur mezolitycznych obejmujących swym zasięgiem dużą część północnej Europy. Jej cechą charakterystyczną była forma gospodarki zbieracko-łowieckiej. Klasycznymi wyrobami tej kultury znajdowanymi między innymi właśnie w Komornicy i Wieliszewie są niewielkie narzędzia krzemienne, tzw. mikrolity o charakterystycznych, trapezowatych kształtach. Czasami znajdowane są również narzędzia wykonane z poroża.
W młodszej epoce kamienia - neolicie, nastąpiły zasadnicze zmiany w sposobach gospodarowania. Podstawowym źródłem pozyskiwania żywności stała się uprawa ziemi i hodowla zwierząt. Początkowo uprawy miały charakter ogrodowy, a niewielkie poletka obrabiano ręcznie przy pomocy motyk, wykonywanych z kości, rogu lub kamienia. Powszechna stała się umiejętność lepienia naczyń glinianych oraz polerowania wyrobów kamiennych i krzemiennych – siekier, toporów, cioseł i motyk. Z kości i rogu wykonywano oszlifowane drobne narzędzia: igły, szydła i dłuta. W początkach epoki brązu część wschodnią ziem polskich zamieszkiwała ludność określana jako kultura trzciniecka. Ślady tej kultury zarejestrowano między innymi w Nieporęcie, Stanisławowie Pierwszym i Legionowie.
Od około XII wieku przed Chrystusem ziemie polskie zasiedliły rolniczo-hodowlane ludy tzw. kultury łużyckiej. Ślady ich osad zarejestrowano w Nieporęcie, Łajskach, Janówku Pierwszym, Michałowie-Reginowie, Stanisławowie Pierwszym i Józefowie.
Na przełomie V i IV wieku przed Chrystusem na Mazowszu pojawiła się ludność, nazywana od typowej formy pochówku, kulturą grobów kloszowych. Jej groby składały się często z nakrytej misą popielnicy, którą osłaniano, jak kloszem, dużym glinianym naczyniem odwróconym do góry dnem. Stanowiska tej kultury odkryto między innymi w Wieliszewie, Łajskach, Janówku Pierwszym, Nieporęcie i Stanisławowie Pierwszym.
W II wieku przed Chrystusem mamy do czynienia z rozwojem zupełnie nowej kultury archeologicznej, która powstała w wyniku silnych, napływających z południa oddziaływań kultury lateńskiej, lecz również pod niezaprzeczalnym wpływem kultury jastorfskiej z zachodu. Kultura przeworska, bo o niej jest mowa, to kultura w pełni rozwiniętej epoki żelaza, korzystająca z miejscowych rud darniowych do wytopu tego metalu i której gospodarka oparta jest głównie na rolnictwie. Ludność tej kultury (możemy identyfikować ją z wymienianymi przez źródła rzymskie Lugiami, Silingami czy Wandalami) zamieszkiwała stosunkowo niewielkie osady o rolniczym charakterze i zakładała ciałopalne, a na naszym terenie głównie popielnicowe, cmentarzyska na których groby zawierały niejednokrotnie liczne przedmioty codziennego użytku. Ludność ta utrzymywała liczne kontakty z otaczającym światem, w tym z imperium rzymskim. Liczne osady i cmentarzyska tej kultury znane są z najbliższych nam okolic. Są to przede wszystkim cmentarzyska w Legionowie CSP, Łajskach, Nieporęcie oraz towarzyszące im osady. Osadnictwo kultury przeworskiej w tej części Mazowsza trwało prawdopodobnie do około połowy II wieku po Chrystusie. Po jego wycofaniu się napłynęła z północy ludność kultury wielbarskiej a jej dość nieliczne ślady znane są między innych z Łajsk.
Niezwykle interesujące są pozostałości najstarszego osadnictwa słowiańskiego, jakie znaleziono w tej części dzisiejszej Polski (datowane na połowę VI wieku). Pochodzą one z terenu Nieporętu i Wieliszewa, gdzie odkryto osadę położoną na brzegach Narwi i niewielkie, ciałopalne cmentarzysko. Z okresu wczesnego średniowiecza znamy również sporo stanowisk świadczących o stopniowym rozwoju osadnictwa na tym terenie. Warto tu wspomnieć osady w Nieporęcie, Łajskach, Wieliszewie, Skrzeszewie, Zegrzu i Serocku. Na uwagę zasługują dwie osady obronne – grodziska w Serocku i Bródnie Starym. Znamy również pochodzące z XI wieku niewielkie, choć bogate cmentarzysko szkieletowe z Nieporętu i nieco późniejsze z Zegrza.
Okres średniowiecza to znaczący rozwój osadnictwa w tej części Mazowsza związany zarówno z działalnością książąt mazowieckich, a ponadto przedstawicieli znaczących rodzin szlacheckich i Kościoła. Na stanowiskach z tego okresu prowadzone były badania archeologiczne, tak powierzchniowe, jak i wykopaliskowe. Trzeba tu wspomnieć przede wszystkim badania sondażowe na grodzisku w Serocku, gdzie rozpoznano trzy fazy użytkowania samego grodu oraz jego późniejsze, średniowieczne i nowożytne zagospodarowanie, badania na terenie miasta w Serocku oraz niedawne wykopaliska prowadzone na terenie dawnego cmentarza parafialnego w Zegrzu, użytkowanego przynajmniej od XIII stulecia aż po wiek XIX. Odkryto tam prawdopodobnie fundamenty najstarszego kościoła.
Na oddzielną wzmiankę zasługuje odkrycie pozostałości myśliwskiego dworu wazowskiego w Nieporęcie. Odkrycie to pozwoliło przede wszystkim ustalić pewną lokalizację tego założenia, określić jego chronologię (co ciekawe, sam dwór powstał na terenie wcześniejszych, szestanstowiecznych zabudowań należących prawdopodobnie do rodziny Prażmowskich – ówczesnych właścicieli Nieporętu) oraz pozyskać imponujący zbiór zabytków stanowiących wyposażenie dworu.
